XV. 1. SPOJRZENIE WSTECZ

Podjąłem w tej książce próbę, zbyt może śmiałą, przedstawienia w zarysie mechanizmów poznawczych człowieka. Prawdziwą legitymację do takiego przedsięwzięcia dać by mogła jedynie rozległa wiedza, której posiadania bynajmniej sobie nie przypisuję. Usprawiedliwiając tę próbę mogę się więc powołać tylko na to, że dotychczas nikt jej inny nie podjął, lecz i na to jeszcze, że rozpatrzenie całości ludzkich funkcji poznawczych jest nam jako refleksja nad nami samymi paląco potrzebne: każda z nich osobno ma tendencję do błędnego działania, dotyczy to zaś szczególnie procesów nabywania i gromadzenia wiedzy kulturowej. Warunkiem zrozumienia procesów patologicznych i każdej próby wywarcia na nie terapeutycznego wpływu jest zawsze rozeznanie fizjologii. Ale i na odwrót, patologia bardzo często dostarcza klucza do zrozumienia normalnego, zdrowego działania.

Czytelnik zauważył zapewne, że zwłaszcza w ostatnich partiach tekstu odsyłam go niejednokrotnie do przygotowywanego tomu drugiego. Często chodziło w takich razach o hipotezy co do fizjologicznej natury jakiegoś działania poznawczego, które stawiałem wychodząc od znajomości patologicznych zaburzeń w tym działaniu. Antycypowanie było wówczas nieuniknione.

Wiele, nawet większość zakłóceń w zachowaniach społecznych, zarówno wrodzonych, jak i określonych normami kulturowymi, wywołuje u każdego człowieka o normalnym usposobieniu intensywne negatywne doznania wartościujące. Rozmyślnie unikałem pisania o nich, tak samo jak wyłączyłem na początek z mych rozważań zjawiska patologiczne. Jedno i drugie było zabiegiem po trosze wymuszonym, nawet sztucznym, wydawało mi się jednak, że właściwe będzie ograniczyć się na początek w tym wywodzie do sprawności poznawczych człowieka.

Jak już wyłożyłem w „Prolegomenach", sposób, w jaki traktuję działania poznawcze i wszelkie w ogóle procesy życia, ugruntowuje postawa teoriopoznawcza, którą za Donaldem Campbellem nazwałem realizmem hipotetycznym. Pozwolę sobie uznać, że fakt, iż prowadząc przewód myślowy tej książki nigdzie nie natrafiłem na sprzeczność, uwiarygodnia w pewnej mierze hipotezę, która leży u podstaw tego realizmu.

XV. 2. ZNACZENIE PRZYRODNICZEJ NAUKI O DZIAŁANIACH POZNAWCZYCH

Zdanie, że zachowanie społeczne człowieka zawiera moment instynktowy, którego wpływy kulturowe nie są w stanie zmienić, bywa często interpretowane jako nasze, etologów, przyznanie się do skrajnego pesymizmu kulturowego. Jest to najzupełniej nieusprawiedliwione. Kiedy ktoś wskazuje na grożące niebezpieczeństwa, dowodzi tym, że nie jest fatalistą, który zagrażające nieszczęście uważa za nieodwracalne.

Aby móc uprościć opis, trzymałem się w całym mym wywodzie fikcji, jakoby omawiane procesy rozwoju kultury i rozpadu kulturowego były większości ludzi nie znane, bądź przynajmniej, że omawiany dorobek poznawczy nie miał i mieć nie mógł żadnego zwrotnego wpływu na przyszły rozwój dziejów ludzkich. Mogło to sugerować, jakobym sądził, że ja jeden tylko uważam za niezbędne przyrodnicze zbadanie ludzkiego aparatu poznawczego, owego dna zwierciadła. Jestem jak najdalej od takich uroszczeń.

Przeciwnie, świadom jestem faktu ze wszech miar pomyślnego, iż wyrażone w tej książce poglądy teoriopoznawcze i etyczne podziela szybko rosnąca rzesza myślicieli. Bywa poznanie, które w określonej chwili dziejowej „wisi w powietrzu".

Sądzę, iż dostrzegam nieomylne oznaki, że zaczyna oto rozbłyskiwać samopoznanie ukulturowionej ludzkości, wyrastające z dorobku poznawczego przyrodoznawstwa. Jeśli to samopoznanie rozkwitnie i zaowocuje, co jest najzupełniej w zasięgu możliwości, to kulturowe i duchowe zdążanie ludzkości wyniesione zostałoby na wyższy szczebel tak samo, jak w zamierzchłych czasach na nowy, wyższy szczebel podniesiona została przez fulgurację refleksji umiejętność poznawcza pojedynczego człowieka. Nigdy bowiem do tej pory nie było na naszej planecie samorefleksyjnego badania kultury ludzkiej, tak jak przed Galileuszem nie było obiektywizującego w naszym rozumieniu przyrodoznawstwa.

Przed przyrodniczym badaniem układu działania, który jest konstrukcją nośną społeczności ludzkiej i jej życia duchowego, stoi zadanie niezmierzonego wprost ogromu. Społeczność ludzka jest najbardziej złożonym ze wszystkich systemów żywych na Ziemi. Nasze poznanie naukowe dotknęło zaledwie powierzchni tej złożonej całości, stosunek naszej wiedzy do niewiedzy wyrażałby się w tym przedmiocie odwrotnościami liczb zaiste astronomicznych. Niemniej wierzę jednak, że człowiek jako gatunek stanął na przełomie czasów, gdyż teraz właśnie istnieje potencjalna możliwość wyższego rozwoju ludzkości w nieprzewidywalnej skali.

Zapewne sytuacja ludzkości jest dziś niebezpieczniejsza niż kiedykolwiek. Potencjalnie jednak nasza kultura jest dzięki refleksji, jaką uprawia jej przyrodoznawstwo, zdolna ujść zagładzie, jakiej uległy wszystkie dotychczas kultury wysokie. Jest tak po raz pierwszy w dziejach świata.